Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) i dysleksja rozwojowa (RD) należą do najczęściej diagnozowanych zaburzeń rozwojowych dzieci w wieku szkolnym w ostatnich latach. Dane dotyczące częstości występowania obu tych zaburzeń wskazują, że ponad 10% uczniów dotkniętych jest przynajmniej jednym z nich, 25-40% osób z ADHD ma również symptomy dysleksji, a 15-40% osób z dysleksją rozwojową przejawia zachowania diagnostyczne charakterystyczne dla nadpobudliwości psychoruchowej.
Istnieje wiele konkurencyjnych hipotez tłumaczących współwystępowanie zaburzeń. Najpopularniejsze koncepcje współwystępowania tych zaburzeń to: koncepcja objawów fenotypowych, nielosowego
doboru, poznawczego podtypu ADHD oraz zbliżonej etiologii. Jako że w obu zaburzeniach niezwykle istotną rolę odgrywają czynniki genetyczne, stosunkowo często obserwowane ich współwystępowanie można tłumaczyć po części także wspólnym podłożem genetycznym.
Zakłada się, że ku poszukiwaniu tożsamych dla współwystępowania dysleksji i ADHD wpływów genetycznych popychają nas liczne badania wskazujące na występowanie podobnych deficytów neuropoznawczych w obu zaburzeniach. Choć jednocześnie właśnie ten fakt może nas od głównej hipotezy oddalić.
Wyniki badań bliźniąt potwierdzają koncepcję współwystępowania dysleksji i ADHD, niemniej stopień, w jakim wpływy genetyczne warunkujące oba deficyty rozwojowe się pokrywają, pozostaje sprawą dyskusyjną. Ustalenie konkretnych wariantów genetycznego ryzyka jest o tyle trudne, że dla obu zaburzeń zasadniczo przyjmuje się model dziedziczenia poligenowego. Jak dotąd dwa regiony chromosomalne: 6p i 15q dostarczają najwięcej obiecujących danych w badaniach genetycznych podstaw współwystępowania dysleksji i ADHD
Współwystępowanie dysleksji i ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) jest dość częstym zjawiskiem i może stanowić wyzwanie zarówno dla osób dotkniętych tymi zaburzeniami, jak i dla profesjonalistów zajmujących się ich diagnozą i leczeniem. Dysleksja to przede wszystkim – choć nie tylko – zaburzenie czytania i pisania, które może wpływać na zdolność rozumienia i przetwarzania tekstu pisanego, podczas gdy ADHD to zaburzenie uwagi, impulsywności i hiperaktywności.
Według najnowszych badań istnieją cztery główne koncepcje wyjaśniające fenomen współwystępowania dysleksji i ADHD: koncepcja objawów fenotypowych, nielosowego doboru, poznawczego podtypu ADHD oraz zbliżonej etiologii.
Wyjaśniające podejście prezentują autorzy koncepcji zbliżonej etiologii (common etiology), upatrujący przyczyn współwystępowania w genetycznym podłożu obu kwestii.
Poszukiwanie wspólnych korzeni genetycznych wynika nie tylko z częstości współwystępowania, ale także z faktu, iż duża grupa badań wskazuje na występowanie podobnych deficytów neuropoznawczych w dysleksji i ADHD. W celu określenia ewentualnego występowania deficytów cechujących oba zaburzenia prowadzono szereg analiz z udziałem czterech grup badanych: grupy osób z izolowanym ADHD, uczniów z dysleksją bez problemu nadpobudliwości, dzieci z podwójną diagnozą ADHD i dysleksji oraz grupą kontrolną bez jakichkolwiek zaburzeń neurorozwojowych.
Nie ma wątpliwości, że funkcje wykonawcze są najczęściej diagnozowaną zdolnością poznawczą w grupie osób z ADHD. Choć deficyt w tym zakresie podkreślają niemal wszyscy badacze, nie jest to zaburzenie konieczne ani wystarczające do diagnozy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej
Oto kilka kluczowych informacji na temat współwystępowania tych dwóch zaburzeń:
- Częstość współwystępowania: Badania sugerują, że dysleksja i ADHD często występują razem u wielu osób. Choć nie jest to regułą, szacuje się, że około 25-40% osób z dysleksją może również mieć ADHD, a odwrotnie, osoby z ADHD mają większe ryzyko rozwoju dysleksji niż osoby bez tego zaburzenia.
- Objawy: w obu przypadkach mogą występować: zaburzenia postrzegania przestrzennego (rozróżnianie prawo-lewo), przetwarzania słuchowego, zaburzenia zdolności grafo-motorycznych, zaburzenia postrzegania czasu (tzw. ślepota czasowa), niskie poczucie własnej wartości i “samobiczowanie” z powodu błędów, rozkojarzenie w czasie czytania i pisania, trudności z czytaniem ze zrozumieniem, kompetencje językowe (trudności w nauce języków obcych).
- Wpływ na funkcjonowanie: Współwystępowanie tych dwóch zaburzeń może znacząco wpływać na funkcjonowanie jednostki. Osoba z dysleksją i ADHD może mieć trudności zarówno w nauce (zwłaszcza w czytaniu i pisaniu), jak i w codziennym życiu, zwłaszcza w związku z organizacją i zarządzaniem czasem.
- Diagnoza i ocena: Diagnoza dysleksji i ADHD może być wyzwaniem, zwłaszcza jeśli te dwa zaburzenia współistnieją. Profesjonaliści medyczni i psychologiczni muszą dokładnie ocenić wszystkie objawy, aby dokładnie zidentyfikować oba zaburzenia i dostosować odpowiednie strategie leczenia.
- Terapia i wsparcie: Terapia i wsparcie dla osób z współistniejącą dysleksją i ADHD mogą być zróżnicowane i obejmować różne podejścia. Terapia poznawczo-behawioralna, terapia mowy, nauka czytania i pisania oraz specjalne programy edukacyjne mogą być korzystne. Również terapia zachowań i leczenie farmakologiczne (w przypadku ADHD) mogą być częścią planu leczenia.
- Indywidualizacja: Istotne jest, aby podejście terapeutyczne było dostosowane do indywidualnych potrzeb osoby z obiema tymi zaburzeniami. Każda osoba ma swoje unikalne wyzwania i mocne strony, które muszą być uwzględnione w procesie terapeutycznym.
- Wsparcie rodziny i nauczycieli: Rodzice i nauczyciele odgrywają kluczową rolę w zapewnieniu wsparcia i pomocy dzieciom z dysleksją i ADHD. Edukacja na ten temat i zrozumienie potrzeb dziecka może znacząco pomóc w zarządzaniu obiema tymi zaburzeniami.
Współwystępowanie dysleksji i ADHD może stanowić wyzwanie, ale odpowiednie wsparcie i terapia mogą pomóc osobom dotkniętym tymi zaburzeniami w osiągnięciu sukcesu w nauce i w codziennym życiu. Istotne jest, aby diagnoza i leczenie były przeprowadzane przez specjalistów z doświadczeniem w obu tych obszarach, aby dostosować terapię do indywidualnych potrzeb danej osoby.
Należy tu również zwrócić uwagę na błędne diagnozy i samodiagnozy. Oczywiście, jak wspomniano wyżej, współwystępowanie dysleksji ADHD może być tłumaczone poprzez wspólne podłoże genetyczne, a co za tym idzie, mogą współwystępować. Jednak dość często możemy trafić na przypadek, gdzie osobie diagnozuje się błędnie ADHD lub ADHD+ dysleksję, podczas gdy jej problemem jest wyłącznie dysleksja w powiązaniu z frustracją, którą wywołują specyficzne trudności. Osoba zmagająca się z RD może przejawiać symptomy na pierwszy rzut oka typowe dla ADHD: pobudliwość, męczliwość [zwłaszcza w działaniach statycznych jak czytanie, pisanie, inteligencja przestrzenna], mieć problemy z koncentracją uwagi czy nawet trudności grafomotoryczne.
Koncepcja objawów fenotypowych (phenocopy) zaproponowana przez Penningtona(6) zakłada, że osoby z dysleksją mogą na poziomie funkcjonowania (fenotypowo) manifestować zachowania charakterystyczne dla nadpobudliwości psychoruchowej, jednakże bez neurologicznego podłoża charakterystycznego
dla deficytów w ADHD. Zdaniem autorów dzieci w klasie mogą wydawać się nieuważne lub nadaktywne z powodu frustracji wywołanej trudnościami w czytaniu, a nie z powodu problemów neuropoznawczych występujących w czystym ADHD.
Idąc tą drogą jeszcze dalej, dochodzimy do hipotez zupełnie odwrotnych do tych, które podaję na początku tego artykułu. Współwystępowanie dysleksji rozwojowej i zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi tłumaczył Faraone, formułując hipotezę nielosowego doboru rodziców (cross-assortment mating). Koncepcja ta zakłada, że dysleksja i nadpobudliwość są przekazywane niezależnie w rodzinach i ich współwystępowanie może być spowodowanie specyficznym „nielosowym” doborem partnerów. Podobnie jak w przypadku koncepcji objawów fenotypowych, autorzy zakładają względną niezależność etiologiczną dysleksji i ADHD. Jednakże analiza częstości występowania każdego z tych zaburzeń w rodzinach zdaje się wskazywać na pewne prawidłowości: osoby z dysleksją istotnie częściej, niż wskazuje na to rachunek prawdopodobieństwa, wchodzą w związki z osobami z nadpobudliwością psychoruchową, czego efektem jest pojawienie się dzieci z obydwoma deficytami.
W ten sposób dzieci takich par mogą dziedziczyć oba zaburzenia lub też jedno, a potem ze względu na czynniki wychowawcze, przejawiać zachowania charakterystyczne dla trudności drugiego rodzica/rodzeństwa.
W kolejnej koncepcji Rucklidge i Tannock posuwają się o krok dalej, sugerując brak współwystępowania tych zaburzeń, w zamian postulując określenie poznawczego podtypu ADHD (cognitive subtype).
Opisane koncepcje wskazują na pozorne współwystępowanie dysleksji i nadpobudliwości i w różny sposób tłumaczą łączne występowanie objawów charakterystycznych dla obu zaburzeń, podkreślając jednak ich względną niezależność etiologiczną.
Biorąc pod uwagę powyższe, trudno określić specyficzny dla ADHD profil trudności związanych z funkcjami wykonawczymi, prowadzone badania pozwalają raczej na oszacowanie nasilenia problemów, niż dążą w kierunku ustalenia i rozróżnienia zaburzeń ADHD i RD. Nie ma się co dziwić zatem, że tym samym problemom przypisuje się oba zaburzenia. Nie szokuje również, że współwystępowanie dysleksji i ADHD jest wyraźnie zaznaczone w statystykach badaczy, psychologów, pedagogów etc.
