Funkcje wykonawcze to bardzo wdzięczny temat dla psychologa zajmującego się neuroróżnorodnością. Ale nie tylko.
Bardzo często osoby z ADHD dotyka coś, co nazywane jest w psychologii paraliżem analitycznym. Paraliż ten to nic innego niż niemożność wykonywania danych czynności mimo teoretycznego braku przeszkód. Inaczej nazywa się to krótkotrwałym zaburzeniem funkcji wykonawczych.
Ogólny schemat funkcji wykonawczych zobrazowany jest na wykresie. Jeżeli jednak chcesz dowiedzieć się więcej, w niniejszym artykule staram się streścić wszystko, co powinieneś wiedzieć. Niezależnie od tego, czy masz ADHD/autyzm/depresję/inne trudności, czy po prostu interesujesz się tą tematyką.
Czym są funkcje wykonawcze i jak dochodzi do ich paraliżu?
Funkcje wykonawcze to zestaw procesów, które razem prowadzą do kontroli zachowania: proces decyzji o wykonaniu czegoś, rozpoczęciu, przeprowadzeniu i ukończeniu czynności. Wlicza się w to proces myślowy, samokontrolę (w tym również kontrolę uwagi), motywację, procesy poznawcze, pamięć roboczą oraz realną aktywność ruchową.
Funkcje wykonawcze u człowieka zmieniają się wraz z jego ogólnym rozwojem psycho-fizycznym. Na ich jakość wpływa wiele czynników. Dlatego też zdolności i funkcje wykonawcze mogą być trenowane i ulepszane. Niestety zdarza się również, że ulegają pogorszeniu lub też załamaniu. Załamanie (lub upośledzenie) to bywa chwilowe albo trwałe.
Szczególnie istotną rolę odgrywają kontrola poznawcza hamująca, gdyż odpowiada ona za nasze reakcje behawioralne, czyli za to, jakie akcje wykonujemy w odpowiedzi na bodźce.
Kontrola poznawcza bywa jednak zaburzona. Dochodzi do tego zwłaszcza w przypadku:
- osób uzależnionych,
- osób silnie straumatyzowanych,
- choroby Parkinsona,
- choroby afektywnej dwubiegunowej,
- depresji,
- mechanicznych uszkodzeń mózgu
- osób z ADHD i w spektrum zaburzeń autystycznych.
Co to realnie oznacza? Mówiąc w skrócie: nieważne, jak bardzo będziesz się starać, twoje reakcje nie są zależne od twojego racjonalnego wyboru. Jakieś czynności bywają naprawdę “silniejsze od ciebie”, bez względu na to, czy uważasz je za słuszne, czy nie.
Elastyczność poznawcza, wyznaczanie celów i przetwarzanie informacji zwykle rozwijają się szybko w wieku 7-9 lat, a dojrzewają do 12 roku życia. Kontrola wykonawcza pojawia się zwykle wkrótce po okresie przejściowym w połowie lat nastoletnich. Dojrzałość osiąga ona w trzeciej (lub często czwartej) dekadzie życia. Bywa jednak, że ludzie potrafią się doskonale kontrolować i hamować, chociaż wciąż brak im elastyczności. To właśnie ten przypadek występuje nader często w spektrum autyzmu i ADHD i jest jednym z elementów tzw. maskowania.
Nie zapominaj jednak, że funkcje wykonawcze można, a nawet należy, trenować i rozwijać.
Przyczyny zaburzeń funkcji wykonawczych
Funkcje wykonawcze jako ostatnie funkcje myślowe osiągają dojrzałość i jako pierwsze (najłatwiej) mogą utracić swoją pełną wydajność. Ich upośledzenie jest ściśle związane z modulacją dopaminy, choć oczywiście nie jest to jedyny czynnik. Rozwój funkcji poznawczych wydarza się gwałtownie, a wręcz skokowo. Zwykle w ramach odpowiedzi na jakieś ważne wydarzenie czy też osiągnięcie nowej umiejętności. Nie istnieje jedna, stała sekwencja kroków, w której funkcje wykonawcze rozwijają się lub “zapadają”. Czynniki, które na to wpływają to:
- poziom hormonów,
- wyuczone schematy,
- ewentualne uszkodzenia mózgu,
- chroniczne przemęczenie,
- trauma,
- różnice środowiskowe,
Funkcje wykonawcze oczywiście wpływają na nasze umiejętności funkcjonowania społecznego oraz zarządzanie stresem (redukcję poziomu kortyzolu, adrenaliny itd).
Objawy zaburzeń funkcji wykonawczych
Objawy zaburzeń funkcji wykonawczych mogą objawiać się, jak wspomniano wcześniej, wieloaspektowymi trudnościami.
Np. możesz zaplanować sobie jakieś czynności, ale nie być w stanie się za nie zabrać, chociaż naprawdę nie masz nic lepszego do roboty. Albo np. możesz czuć ogromną trudność w podejmowaniu decyzji. Mieć chwiejne poczucie sprawiedliwości i wybiórczą empatię. Problemy z pamięcią roboczą/krótkotrwałą z jednoczesną zdolnością do odtwarzania w głowie randomowych zdarzeń z dalekiej przeszłości. Osoby z zaburzonymi funkcjami wykonawczymi często padają ofiarą własnych nadużyć: mają skłonności do wybuchów złości, mogą wykazywać objawy kleptomanii, bywają agresywne i autoagresywne. Miewają niskie poczucie własnej wartości, ale też niekiedy manię wielkości. Łatwo ulegają wpływom, mogą wykazywać trudności z dokończeniem zadań: łatwo tracą cierpliwość i motywację. Często objawia się u nich skłonność do kompulsywnych zachowań: nadmiernych zakupów, przeklinania bez potrzeby. Zdarza się, że mają problem z rozwiązywaniem dość prostych dylematów. Dotyczy to zarówno spraw natury moralnej/etycznej, jak i np. technicznej – również z dziedzin, w których są znawcami.
Paraliż ADHD
Właśnie o tym wszystkim powyższym mówimy, poruszając temat tzw. paraliżu analitycznego, nazywanego często paraliżem ADHD.
Osoby z neurotypem ADHD bardzo często uchodzą za takie, które mają trudności z zarządzaniem czasem, dotrzymywaniem terminów i obietnic, a nawet takie, które dożą do czegoś za wszelką cenę, a potem – z “niewyjaśnionych powodów” – wcale tego nie robią. Nawet dokładny plan dnia niekiedy nie jest w stanie pomóc. Banalne decyzje i proste aktywności urastają do rangi przeszkody nie do pokonania. A im bardziej poważna lub długofalowa jest decyzja lub aktywność tym trudniejsze okazuje się ich podjęcie. Nierzadko wręcz paraliżujące. Ścieżki myślowe stają się coraz bardziej spiętrzone i pokręcone, aż do momentu, gdy nie jesteśmy w stanie zrobić już niczego. Krytyczne, racjonalne myślenie i trzymanie się własnych przemyśleń i przekonań jest sporym wyzwaniem.
